अर्थतन्त्रका लागि जुन आधारशीला चाहिन्छ, त्यो हो – लोकतान्त्रिक स्थायित्व । समृद्धिको आधारशीला यही नै हो । कस्तोखालको राजनीतिक स्थायित्व ? लोकतान्त्रिक राजनीतिक स्थायित्व, जसले हामीलाई अन्ततोगत्वा समृद्धिको लक्षमा पुर्याउँछ । त्यसर्थ स्थायित्व मात्र हैन, लोकतान्त्रिक स्थायित्व भन्नुपर्छ ।
कस्तोखालको समृद्धि भन्दाखेरि मुख्यतः भौतिक जीवनस्तर उकास्ने योजना नै हुनुपर्छ । आध्यात्मिक, धार्मिक सुख शान्तिका कुराहरु, मानिसले आफूले सम्हाल्ने कुरा हो । तर, राज्य र समाज हाँक्ने मानिसहरुको दायित्व भनेको समाजका आम मानिसहरुको भौतिक समृद्धिको स्तर उचाल्ने हो । बाँकी, धर्म-कर्म र सुख शान्तिका कुरा व्यक्तिले गरोस् ।
ऐतिहासिक कालदेखि नै यो भौतिक समृद्धिसहित राम्रो जीवनयापन गर्न सक्ने क्षमता हाम्रो मुलुकमा छ । अन्य धेरै मुलुकहरु त्यस्ता छन्, जहाँ समृद्धिका लागि चाहिने स्रोतहरु छैनन् । नेपालमा स्रोत छ ।
तर, किन त दुई शताब्दीभन्दा बढी भइसक्यो, नेपालका नागरिकहरु विदेशिन बाध्य छन् ? उहिले लाहुर जान्थे । लाहुर मात्र होइन, त्यहाँभन्दा पर गएर बजिरस्तानको लडाइँमा मर्थे । पठानहरुसँग लड्दाखेरि महाराज रञ्जित सिंहका लागि उत्तरी पञ्जावमा मर्ने पनि नेपाली थिए । अहिले पनि जम्मू कश्मिरको युद्ध मैदानमा मर्नुपर्ने पनि नेपाली नै छन् । किन ?
हामी राजनीतिमा लागेका कोही छौं या राजनीतिक विश्लेषण गर्ने कोही छौं भनेदेखि सामाजिक सञ्जालले राजनीतिमा पारेको असर के हो ? त्यसले दिनानुदिन पानीको फोकाजस्तो फुटिरहेछन्, फुटिरहेछन् । मानिसहरुको मष्तिष्कलाई अल्झाइरहेछ । तर, कुनै एउटा प्राप्तितर्फ वा गन्तव्यतिर लगिरहेको छैन
किन नेपालीहरुले खाडी पुग्नुपर्ने ? भारतको कुनाकाप्चा किन पुग्नुपर्ने ? मलेसिया किन ताक्नुपर्ने ? जबकि हामीकहाँ समृद्धिको सम्भावना पर्याप्त छ ।
अब म समृद्धि कसरी हासिल गर्ने भन्नेमा जान्छु । यसका लागि केही प्रारम्भिक नोट प्रस्तुत गर्न चाहन्छु ।
प्रारम्भिक नोट-
१- नेपाली राजनीतिज्ञमाथि अत्यधिक गाली वर्षाउने रुचि ममा छैन । किनभने यो त सजिलो लोक रिझ्याइँको बाटोमात्रै हो । वास्तवमा तपाई राजनीतिक सीपको कुरा खोज्नुहुन्छ भनेदेखि वीपी कोइरालाले आत्मवृतान्तमा काठमाडौंको वौद्धिकका बारेमा के लेखेका थिए, त्यो पढे पुग्छ । कहाँबाट राजनीतिज्ञमाथि निगरानी नपुगेको कारण के रहेछ भन्ने कुरा त्यहाँबाट प्रष्ट हुन्छ ।
२. आजकल सामाजिक सञ्जालले विचार निर्माणको धेरै स्थान सम्पादकबाट ओगटेको छ । यो क्षणिक कुरा हो जस्तो लाग्छ मलाई । सायद संसारभरि नै सामाजिक सञ्जालले हामीलाई के गर्ने, कता हेर्ने, केमा हाँस्ने, केमा रिसाउने भनेर एउटा खालको क्राउड सोर्सिङबाट काम गरिरहेछ । त्यो न हेनरी क्लिन्टनले बुझेकी छिन्, न हामीले नै राम्रोसँग बुझेका छौं । यो एकदमै नयाँ परिपाटी, प्रोटोकोल बनिसकेको छैन ।
यतिमात्रै म भनौं कि हामी राजनीतिमा लागेका कोही छौं या राजनीतिक विश्लेषण गर्ने कोही छौं भनेदेखि सामाजिक सञ्जालले राजनीतिमा पारेको असर के हो ? त्यसले दिनानुदिन पानीको फोकाजस्तो फुटिरहेछन्, फुटिरहेछन् । मानिसहरुको मष्तिष्कलाई अल्झाइरहेछ । तर, कुनै एउटा प्राप्तितर्फ वा गन्तव्यतिर लगिरहेको छैन । यो के हो, कस्तो हो ? यो सबैतिरको कुरा पढेर हामीले नेपाली समाजलाई सुसुचित गर्नुपर्छ र आफूलाई पनि सुसुचित गर्नुपर्छ ।
तर, यतिमात्रै भनौं कि अहिलेसम्म मैले नियाल्दाखेरि दक्षिण एशियामा होस् या अन्य देशमा, अहिलेसम्म पूर्णरुपमा नकारात्मक पनि छैन सामाजिक सञ्जालको अवस्था । तर, हामी सतर्क भयौं भनेदेखि भोलिको दिनमा यो सप्रने छ ।
तर, अहिलेसम्म सामाजिक सञ्जालले राजनीतिलाई कसरी असर गरिरहेको छ भन्दाखेरि अहिले दक्षिणपन्थलाई अलि बढी सहयोग भएको छ । सेन्टि्रस्ट या लेफ्ट सेन्टि्रकलाई सामाजिक सञ्जालको प्रयोगले फाइदा गरिरहेको मैले पाएको छु । यसमा हामी सतर्क हुनुपर्ने आवश्यकता छ ।
यी सबै कुराहरु लोकतान्त्रिक स्थायित्वको सन्दर्भमा नै म भन्दैछु ।
३. मेरो विचारमा वास्तविक सामाजिक-राजनीतिक रुपान्तरणको मूल फुटेको ०४६ सालमा हो । ०४६ सालको जनआन्दोलनपछि योवीचको द्वन्द्वकालमा माओवादीले यो पनि मैले गरें, ऊ पनि मैले गरें भनिरहँदा हाम्रो दिमाग खल्बलिएर आफ्नै इतिहासलाई सही मूल्यांकन नगरेको हो । तर, ०४६ सालको जनआन्दोलन वास्तविक जनआन्दोलन हो ।
नेपालको खुल्ला सामाज, जे-जता, हामी जसरी जाऔं, हामीलाई खुला समाजतर्फ लगेको ०६४ सालको जनआन्दोलनले हो । र, ०४७ सालको संविधानले हो । हामी अहिले जति बोलिराखेका छौं, त्यही ०४७ सालको संविधानले हो । लोकतान्त्रिक स्थायित्व अन्तरगत यो ‘लोकतान्त्रिक’ शब्दको ग्यारेन्टी गर्ने काम ०४७ सालको संविधानले गरेको हो ।
उदार तानाशाहको खोजी हामी छाडिदिऔं । नेपाली जनताले त्यो बाटोमा हिँडे त हुन्थ्यो नि भन्ने कुरा नगरौं । यदि कतै उदार तानाशाहको सम्भावना छ भनेदेखि त्यो बंशाणुगत राजतन्त्रमा हुन्छ
४. यो मुलुकलाई १० वर्ष द्वन्द्वकाल र १० वर्ष संक्रमणकालले असर पार्यो । विदेशीले भनिदिए कि माओवादीहरु राजाको खिलाफमा लडेका, अनि हामीले पनि हो कि त भन्ने ठान्यौं । तर, त्यो भनिने जनयुद्ध लोकतान्त्रिक राज्यको खिलाफमा थियो । हामीले यो कुरा बुझ्नुपर्यो । र, यो पनि बुझ्नुपर्यो कि जति-जति प्रगति आयो भनेर हामी सोच्छौं, वास्तवमा मेरो निजी बुझाइमा २० वर्षको अन्तरालमा १५ वर्ष घाटा भएको छ ।
हाम्रो सामाजिक र आर्थिक अग्रगमनका लागि १५ वर्ष घाटा भएको छ, यो कुरा हामीले बुझ्नैपर्छ । वाल योद्धा, अर्थतन्त्रको ह्रास, गाउँघरमा बेचैन, राज्य कठोर हुनु, सेनाको आत्मबल ह्वात्तै बढेर जानु यावत कुराहरुले गर्दाखेरि हाम्रो लोकतान्त्रिक स्थायित्वलाई खल्बल्याएको छ । भोलिका दिनमा हामीले भर्खरकै विगत सम्झिने आवश्यकता छ ।
५. उदार तानाशाहको खोजी हामी छाडिदिऔं । नेपाली जनताले त्यो बाटोमा हिँडे त हुन्थ्यो नि भन्ने कुरा नगरौं । यदि कतै उदार तानाशाहको सम्भावना छ भनेदेखि त्यो बंशाणुगत राजतन्त्रमा हुन्छ । बंशाणुगत राजतन्त्र भन्नाले भुटानको जस्तो बृटिसले थपना गरिदिएको २/३ बंश अगाडिको राजसंस्था त हैन हाम्रो । यो त नेपालको स्थापना कालदेखिको स्थापित राजसंस्थाको एउटा राजा (वीरेन्द्र) को चाहना राम्रै थियो होला ।
तर, नेपालजस्तो मुलुक सानो होइन, विश्वका २ सय देशहरुमध्ये हामी ४७ औं मुलुकमा पर्छौं । त्यसैले दिमागमा राखौं, हाम्रोजस्तो ‘कम्प्लेक्स’ मुलुक, जहाँ जर्जर समस्याहरु छन्, यस्तो देशलाई सम्हाल्न कुनै पनि उदार तानाशाहले सक्दैन ।
हाम्रो राजनीतिक स्थायित्वको यात्रामा बेलाबखत यस्तो भैदिए हुन्थ्यो कि भनेर कतिपयले भन्ने गरेका छन् । यतातिर त छिर्नु पनि हुँदैन भन्ने मेरो भनाइ छ । हाम्रो राजनीतिक यात्रालाई बिथोल्ने गरिकन विचार निर्माणकर्ताले उदार तानाशाहको माग गर्छ भने त्यो नेपालका लागि फलीफाप हुने माग होइन । हाम्रो सामाजिक बनोट, हाम्रो विविधता र हाम्रो विशेष इतिहासले गर्दाखेरि त्यो सम्भव छैन ।
६. नेपालसँग सफ्ट पावर छ । कहिलेकाहीँ अलिकति चिन्ता लाग्छ, नेपालमा के पो हुन आँट्यो, बिग्रन आँट्यो भनेर । यसरी चिन्ता लाग्नुको कारण के हो भने नेपालसँग भएको सफ्ट पावर आफूले पनि नबुझ्नु र परिचालन पनि गर्न नसक्नु हो ।
७. हरेक नौ महिनातिर हामीलाई यो सरकार गइदिए पनि हुन्थ्यो भनेर उकुस-मुकुस हुन्छ । किनभने १० वर्षयताको संक्रमणकालमा सरकार फेरिने अवस्था हाम्रो जेनेटिक प्रोग्राम नै भइसक्यो । हामीले के गर्नुपर्यो भने आलोचना गर्ने, आधार बनाउने, अर्को निर्वाचनका लागि तयारी गर्ने । निर्वाचन निश्पक्ष र लोकतान्त्रिक बनाउनेतिर ध्यान दिनुपर्यो । तर, हामीमा ९ महिनामै उकुस-मुकुस हुने गरेको छ ।
यो पनि पढ्नुहोस ‘सरकार बनेको हरेक ९ महिनामा चिलाउन थाल्छ’
अंग्रेजीमा सेभेन इयर इच भन्ने चलचित्र छ । नेपालमा चाहिँ नाइन मन्थ इच ! ९ महिना पुगेपछि चिलाउन थाल्छ ! यो हाम्रो बानी नै भइसक्यो । यो सरकारको प्रतिरक्षा गरेको नठान्नुहोला, यो इच (चिलाइ) बाट हामी मुक्त हुनुपर्छ ।
तुलनात्मकरुपमा ठीक छौं, खुल्ला समाज ठीक छ
नेपाललाई हामीले तुलनात्मक हिसाबले हेर्नुपर्छ । भएको लोकतन्त्रलाई हामीले केही हदसम्म राम्रै भइरहेको छ भन्ने पनि त ठान्नुपर्यो नि । लोक रिझ्याइँको माहौलमा बिग्रेको त सबैतिर छ, यसलाई हामीले सपार्नुपर्छ । तर, अरुलाई हेरेर हामी त्यहाँ त पुगिसकेका छैनौं, त्यहाँसम्म जानुहुँदैन भनेर हेर्नुपर्छ ।
उदाहरणका लागि संयुक्त राज्य अमेरिकामा डोनाल्ड ट्रम्प छन् । बेलायतमा बोरिस छन् । भारतमा नरेन्द्र दामोदर दास छन् । तपाई वहाँहरुको राजनीतिक लागाव र वहाँहरुको लोकतन्त्रप्रतिको लगाव आफैं मूल्यांकन गर्नुहोस् । र, नेपालमा हामी अहिले कहाँ छौं ? एकजना नेता हैन, नेतागण, विशेषगरी, माओवादी नेतागण बाहेकका नेतागणलाई हेरौं । माओवादी नेताहरुलाई रुपान्तरणका लागि समय अझै पनि दिनुपर्ने अवस्था देखिएको छ ।
अब छिमेकका मुलुक हेरौं । अहिले भारतमा लोकतन्त्रको अवस्था । जब कि हामीले लोकतन्त्रका लागि जहिले पनि भारततिर हेर्यौं । इण्डियाको लोकतन्त्रको अवस्था भयावह छ । पाकिस्तानको त कुरै नगरौं ।
बंगलादेशलाई हेरौं । भारतको मिडियाले बंगलादेशमा कति खतरा छ नभन्या हुनाले हामी बंगलादेशको पत्रिका त पढ्दैनौं । क्लोज समाज भैसक्यो, हामीले त्यहाँको पढ्न पाउँदैनौं । तर, बंगलादेशमा कुनै पनि बेला ठूलो अशान्ति आउन सक्ने सम्भावना छ । किनभने, भारतले पोसेर सरकारलाई राखेको छ, एकतन्त्रीय शासन लगाउनलाई सेख हसिनालाई छुट दिएको छ । शेख हसिना अहिले बाघमाथि चढिरहेकी छिन् । त्यो बाघबाट उत्रिँदा आफ्नै ज्यान जान्छ । उत्रिन पनि सक्दिनन् र झनझन् कठोर बन्दै गइरहेकी छिन् ।
हामी नेपाललाई खुल्ला समाज राखिराखौं, नेपाल अरुका लागि उदाहरण हुन सक्छ । नेपाललाई खुल्ला समाज राख्नु भनेको समृद्धिको बाटो हो । र, नेपाललाई खुल्ला समाजका रुपमा राख्यौं भने अरुका लागि पनि आशको बीऊ हुनेछ । त्यसैले हाम्रो जिम्मेवारी के हो भने देशको समृद्धिका लागि हाम्रो लोकतन्त्रलाई बचाइराख्नुपर्छ ।
तुलनात्मकरुपमा हामी ठीक छौं । हाम्रा लागि यो खुल्ला समाज सही छ । ०४६ सालदेखिको खुल्ला समाजको बिँडो समाउने हो । यति हुनेवित्तिकै नेपालको समृद्धि सुनिश्चित हुन्छ । र, अरु देशहरुका लागि पनि नेपाल एउटा उदाहरण बन्न सक्छ ।
समृद्धिको सम्भाव्य : इतिहास, भूगोल र सार्वभौमिकता
इतिहास र भूगोल दुबैले नेपाललाई अत्यन्त राम्रो सम्भावना दिलाएको छ । इतिहासको कुरा गर्दाखेरि दक्षिण एसियामा सार्वभौम मुलुक बन्न पाउनु हाम्रो अहोभाग्य हो । यो हामीलाई इतिहासले दिएको हो ।
इतिहासलाई हामीले समृद्धिका लागि प्रयोग गर्नुपर्छ, यो गर्न सकिरहेका छैनौं । १०, २०, ४० वर्ष ज-जसले यो मुलुक हाँके, उनीहरुमाथि पनि यो अभिभारा थोपरिन्छ । किनभने, नेपाल समृद्धितर्फ जाने भनेको विसं. २००७ सालपछि हो । पञ्चायतकालले समृद्धि दिलाउनै सकेन । ०४६ सालपछिका सरकारले पनि के गर्न सके भन्ने हामीले हेर्नुपर्छ ।
इतिहासले हामीलाई दुई/तीनवटा कुरा दियो । एउटा भूगोल दियो, भूगोललाई सार्वभौम बनाइदियो । सार्वभौम भूगोल भनेको हामीले आफ्नो गल्ती आफैं सच्याउन पाउँछौं । गल्ती गरेर गल्ती सच्याउन पाउँछौं । रुपान्तरणको सम्भावना हाम्रो हातमा छ भन्ने विश्वास यहाँका जनतामा छ । एउटा राज्यको एजेन्सी छ, एउटा नेपाली जनमानसको एजेन्सी छ ।
उदाहरणका लागि, नेपाली जनताले दुईवटा कुरा गरिसके । ०४६ सालमा निरंकुश राजतन्त्र नेपाली जनताले नै ढालेको हो, जसमा राजनीतिक पार्टीहरुले नेपाली जनताको प्रतिनिधित्व गरे । यसको अर्थ, घरेलु राजनीतिलाई नेपाली जनताले मार्गनिर्देश गर्न सक्दारहेछन् भन्ने देखायो । आगामी दिनमा नेपाली राजनीतिको रेल लिकभन्दा बाहिर गयो भने नेपाली जनता फेरि जाग्नेछन् । यो चिन्ताको विषय नै छैन ।
त्यसैगरी नाकाबन्दीको समयमा नेपाली जनताले भारतलाई के देखाइदिए भने ५ महिनासम्म भारतले लगाएको नाकाबन्दीको सामना गरे, यो नेपाली जनताको जीत थियो । त्यसैले मैले के देखेको छु भने नेपालका एजेन्सीहरुको भूमिका घरेलु र बाह्य राजनीतिमा प्रभावकारी भूमिका छ । यस्तो अवसर विश्वमा थोरै देशहरुमा हुन्छ । यसले नेपाललाई समृद्धिको बाटोतर्फ जानका लागि लोकतान्त्रिक मूल्यहरुको रक्षा गर्नलाई आधार दिन्छ ।
आज पनि हामीले यदि विप्लवको क्रियाकलापलाई बौद्धिक हिसाबले च्यालेञ्ज दिएनौं भने हामी फेरि त्यही ठाउँमा पुग्छौं । त्यसैले समृद्धिका लागि सशस्त्र विद्रोहको खिलाफमा हाम्रो सैद्धान्तिक अडान चाहिन्छ
भूगोलको कुरा गर्दा हामीसँग जुनखालको हिमाल र तराईसम्म छ, यसलाई हामीलाई हाइड्रो पावरका लागि सम्भावना दिन्छ । हामी डेढ दुई वर्षभित्र ठूलो परिवर्तनको सँघारमा उभिएका छौं । अहिलेसम्म हामी भारतबाट आयात गरेको बिजुली बाल्दैछौं । डेढ दुईवर्षपछि बिजुली आयात गर्नुपर्दैन । यसका लागि यो सरकारलाई धन्यवाद दिए पनि हुन्छ, ३/४ वर्ष अगाडिका सरकारलाई पनि धन्यवाद दिए हुन्छ । यसले हाम्रो अर्थतन्त्रमा परिवर्तन आउँछ । हाम्रो डिजेल आयात रोकिन्छ । हामी क्लिन इनर्जीतर्फ जान्छौं ।
हामीले बाँकी अरु समस्या पनि समाधान गर्न सक्यौं भने हामी सांसार सामु कोष्टारिका जस्तो बन्न सक्छौं । भूगोलले हामीलाई पर्यटनको सम्भावना दिएको छ । हाइड्रोपावर, यावत कुराहरुले हामी ठानौं कि हामी भाग्यमानी छौं ।
नाकाबन्दीपछि उत्तरतर्फ हाम्रो जुन ओपनिङ भयो, यसबाट हामीले के बुझौं भन्दाखेरि जब बेलायतीहरुले ल्हासामा हमला गरे, त्यसपछि नेपालको उत्तरतर्फको सम्बन्ध टुटेको हो । त्यसैले यो नयाँ कुरा हैन, इतिहासलाई हामीले पुनः ब्युझाएको हो । त्यसैले हाम्रो भूगोल भनेको हाम्रो डाँडाकाँडामात्रै होइन, हामी कहाँ छौं भन्ने पनि हो ।
समृद्धिको प्राप्ति
हामीले समृद्धि कसरी हासिल गर्ने ? मैले पहिले नै भनें स्थायी लोकतन्त्र । लोकतान्त्रिक स्थायित्वका लागि हामीलाई के चाहियो ?
१ – हामीलाई चाहियो सुशासन । वर्तमान सरकारको १८ महिना भइसक्दाखेरि यसले सुशासनको अनुभूति दिन सकिरहेको छैन । यसका धेरै कारण होलान् । कतिपय कुरामा हामीले हेर्यौं भने या त लापरवाही हो या त नियत । जस्तै- विधेयकहरुको सन्दर्भलाई लिन सकिन्छ । मानवअधिकार आयोग सम्बन्धी विधेयक, मिडियासम्न्धी विधेयक या भनौं गुठी विधेयक । हामीले यदि लोकतान्त्रिक स्थायित्वलाई जमाएर हेर्यौं भने अहिलेकै सरकारले तीन वर्ष बढी जानु नै छ, यसले सुशासनतर्फ तत्कालै ध्यान दिनुपर्यो ।
२ – सुशासन अब संघीय सरकारले मात्रै सक्ने कुरा रहेन । किनभने हाम्रो संघीय संविधानअनुसार तीन तहमा मात्र नभएर तीन क्षेत्रमा बाँडिएको छ, स्थानीय, प्रान्तीय र संघीय । अहिले हामीले बाटो बिराउनुको कारण कन्फ्युजन छ । संविधानको मर्मअनुसार धेरै कुरा हुन सकेको छैन र संविधान बुझ्न पनि बाँकी छ । हामीले के पत्ता लगायौं भने संविधान लेख्ने मानिसले पनि संविधान पढेका रहेनछन् । त्यसर्थ हामीले संविधान पढिकन अगाडि गयौं भने र संघीय, प्रान्तीय र स्थानीयमा ध्यान दियौं भने यो अगाडि बढ्नेवाला छ ।
३ – सक्षम प्रतिपक्षीविना राजनीतिक स्थायित्व आउँदैन । नेपाली कांग्रेस सक्षम प्रतिपक्षी हुन नसकेको कुरा अहिलेको रियालिटी हो । यहाँ समस्या छ ।
४ – सत्तारुढ पार्टीभित्रको पूर्वएमाले र पूर्वमाओवादीवीचको रस्साकस्सीले मुलुकको भविश्य कता जान्छ भन्ने भविश्य निर्धारण गर्छ । यो जबजमाथि जुन बहस भइरहेको छ, यो जबजको बहस नेकपाभित्रको मात्रै कुरा होइन । यो त आम जनताको सरोकारको विषय हो । किनभने, जबजमाथिको बहसले नेपालको सबभन्दा ठूलो पार्टी लोकतान्त्रिक हुन्छ कि हुँदैन भन्ने हुनाले यो एकदमै महत्वपूर्ण कुरा रह्यो ।
५ – शान्ति प्रक्रिया । यदि हामीले लोकतान्त्रिक स्थायित्वको कुरा गर्छौं भनेदेखि यो शान्ति प्रक्रियालाई राजनीतिक स्थायित्वसँग जोड्नैपर्छ । किनभने, द्वन्द्वकालको ज्यादती, बलात्कार, गैर न्यायिक हत्या, बेपत्ता, अपहरण, वाल योद्धा इत्यादि सबैको तपाईले जवाफदेहिता खोज्नुभएन भने भोलि यो बल्झिनेवाला छ ।
कसैले समृद्धिको कुरा गर्दा शान्ति प्रक्रिया कहाँबाट आयो, भन्न सक्छ । तर, आउँछ । पक्कै आँछ । मेरा लागि एउटै लाइन हो, शान्ति प्रक्रिया भन्नोस् या संक्रमणकालीन न्याय भन्नोस््, यससँग समृद्धिको यात्रा गाँसिएको छ ।
६ – बाह्य हस्तक्षेप । यसमा हामी एकदमै जागरुक हुनुपर्छ । हाम्रो लोकतन्त्र र यसको स्थायित्व, जसले हामीलाई समृद्धि दिलाउँछ, गत दूईदशकजस्तै बाह्य हस्तक्षेप भयो भने हामी त्यहाँ कहिल्यै पनि पुग्न सक्दैनौं ।
उदाहरणका लागि नेपालको सबैभन्दा भ्रष्टाचारको नाइकेलाई ल्याएर नेताहरुले अख्तियारको प्रमुख बनाउनुभो । त्यो कसरी बनाउनुभयो भन्दा राष्ट्रपतिदेखि लिएर सबै नेताहरुको मुखमा के छ ? बाध्यता । किन बनाउनुभयो ? बाध्यता । बेलुकासम्म त गर्दिनँ भन्नुहुन्थ्यो, अहिले बिहान ८ बजे किन सपथ खुवाउनुभयो ? बाध्यता । मलाई लाग्छ, यो बाध्यता भन्ने शब्दलाई नेपाली शब्दकोषबाट मेटाउनुपर्छ ।
यो संविधानमा समाजवादोन्मुख भन्ने शब्द जुन छ, यसको परिभाषा हामीले यतिमात्रै गर्यौं भने हामी अगाडि बढ्छौं- संविधानमा लेखिएको समाजवादोन्मुख भनेको संविधान अन्तरगत लोकतान्त्रिक समाजवाद हो
७ – अब हामीले सशस्त्र विद्रोहको विरोध गर्नुपर्छ । अहिले पनि नेपालका, विशेष गरी काठमाडौं उपत्यकाका, जसलाई म उग्र प्रगतिशील भन्न रुचाउँछु, प्रगतिशील त तपाई-हामी हौं, उग्र प्रगतिशीलहरुले भन्ने कुरा के हो भने माओवादीको सन्दर्भमा त गरिबीको उपज हो । यस्तो हल्काफुल्का कुरा गरेर सबैले गुणगान गाएको हुनाले माओवादी एकपछि अर्को बलियो हुँदै गएको हो ।
आज पनि हामीले यदि विप्लवको क्रियाकलापलाई बौद्धिक हिसाबले च्यालेञ्ज दिएनौं भने हामी फेरि त्यही ठाउँमा पुग्छौं । त्यसैले समृद्धिका लागि सशस्त्र विद्रोहको खिलाफमा हाम्रो सैद्धान्तिक अडान चाहिन्छ ।
८ – सेना । सेनालाई सैनिक कार्यमा लगाउनुपर्छ । अहिले नेपाल आर्मी विस्तारै सिभिलियन कार्यमा लागिरहेको छ, यो खतरापूर्ण छ । यसमा वर्तमान सरकार र वर्तमान प्रतिपक्षले केही बोलिराखेको मैले देखिराखेको छैन । धारणा हामीले बनाउनुपर्ने छ । किनभने, ब्यापार र सिभिलियन कार्यमा सेनालाई लगाउने होइन ।
सेनालाई सक्षम, मोर्डन आर्मी बनाउनुपर्छ । यसको संख्या घटाउनुपर्छ र खर्च कटाउनुपर्छ । एक लाख सेना नेपाललाई चाहिँदैन । यसको मतलव सेनालाई कमजोर बनाउने हैन, झन् बलियो बनाउने हो । त्यसपछि एक त सेना, सेना रहन्छ, आधुनिक अस्त्र सहितको सक्षम सेना बन्छ ।
९ – समावेसी । हाम्रो संविधानमा समावेसी लेखिएको छ । तर, यसमा हाम्रो ध्यान गइरहेको छैन । समावेसी राज्य संविधानको मूल मर्मभित्र पर्छ । समतामूलक समाज हाम्रो संविधानमा लेखिएको छ ।
१० – वातावरण । नेपालमा वातावरणतर्फ ध्यान दिनु भनेको एउटा कन्सल्टेन्सी वा एनजीओको कामजस्तो मात्र भइरहेको छ । जब कि वातावरणको आन्दोलन भनेको त गाउँघरदेखि माथिसम्म वौद्धिकहरुमा जुझारुपन हुनुपर्ने हो ।
बीस वर्षसम्म गुम्सिएर बसेकाले पूर्वाधार नबनेको हाम्रोजस्तो देशमा यत्रोविधि जतात्यतै डोजर, जतात्यतै भवन बन्ने क्रममा हाम्रो थोरै भएको प्राकृतिक सम्पदा मासिँदैछ । कस्तो अवस्था छ भने निजगढको नि भन्नासाथ गाली खानुपर्ने अवस्था छ । तर, नेपालको भविश्य र समृद्धि नेपालको वातावरण संरक्षणसँग गाँसिएको छ भन्ने हामीले बुझ्नुपर्छ ।
११. पब्लिक हेल्थ, पब्लिक एजुकेशन र पब्लिक ट्रान्सपोर्टेसन । पब्लिक हेल्थको कुरा गर्ने हो भने हामी कस्तो हावा खाइरहेका छौं, योभन्दा बढी कुरा नगरौं । पब्लिक एजुकेशनको कुरा गर्ने हो भने हामीले बाल शिक्षामा विदेशीले भने अनुसार घोकन्ते विद्या पढाउँछौं, बच्चाको ब्रेनको साइज पनि ठूलो हुँदैन र त्यो विचरा बच्चाले पछि केही पनि सिक्न सक्दैन । हामी बाल शिक्षाको सन्दर्भमा ठूलो क्राइसिसमा छौं । स्वस्थ्य र सक्षम नागरिकै हुँदैन भने समृद्धि कहाँबाट आउँछ ?
१२. विदेशिएका नेपाली कामदार फिर्ता ल्याऔं । मेरो ध्यान यतिबेला कहाँ गएको छ भने, नेपाल बाहिर कम्तिमा पनि ५० लाख नेपालीहरु दुःख गरिरहेका छन् । छोराछोरीलाई बोर्डिङमा पढाऔंला, घरमा केही ल्याउँदा भनेर । तर, बच्चाबच्चीलाई पढाउन बाहेक तपाई हाम्रो त्यो आम्दानीले नेपाललाई धेरै गरेको छ जस्तो मलाई लाग्दैन ।
समृद्धिका लागि जुन माइलस्टोन चाहिन्छ, हाम्रो अठोट के हुनुपर्छ भने दुई सय वर्षदेखि खेर गइरहेको, विदेश गएका कामदारलाई नेपाल फर्काउनु हो ।
जो ग्रीनकार्डका लागि पश्चिमा मुलुक गए, अष्ट्रेलिया गए, युरोप गए, त्यतातिर उनीहरुलाई हाम्रो माया चाहिँदैन । तर, हाम्रो ध्यान र माया कता केन्दि्रत हुनुपर्यो भने खाडी, मलेसिया र भारतमा रहेका नेपालीहरु, जसले आफ्नो रोजीरोटीका लागि काम गरिरहेका छन् ।
हाम्रो समृद्धिको सपनाको एउटा कोसेढुंगो के लगाऔं भने विदेशिएका नेपाली कामदार फिर्ता हुने अवस्था नेपालभित्र सिर्जना गरौं ।
संविधानवाद : लोकतान्त्रिक समाजवाद
अन्त्यमा, यी सबैथोकका लागि एउटा चिज चाहिन्छ- संविधानवाद । आजका लागि सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा यही नै हो ।
हाम्रो संविधानको मर्म, धारणा, दर्शन र आधारभूत सिद्धान्तको अनुशरणबाहेक अरु कुनै बाटो छैन । अरु बाटो खोज्नेवित्तिकै हामी बरालिन्छौं । विभिन्नखालका भित्री र बाहिरी अवसरवादीहरु छिरिहाल्नेछन् । धेरै दुःखका साथ सन्तुलनमा रहेको नेपालको राजनीतिक यात्रा बिथोलिन्छ र हाम्रो समृद्धिको सपना अरु दुई दशक पछाडि धकेलिन्छ ।
त्यसैले हाम्रो अठोट के हुनुपर्छ भन्दाखेरि त्यो विदेशमा गएको नेपाली कामदारलाई फिर्ता ल्याउने जिम्मा लिऔं । त्यो ल्याउनका लागि हामीलाई यहाँ लोकतान्कित स्थायित्व चाहिन्छ । त्यो लोकतान्त्रिक स्थायित्वको खाका यही संविधानअन्तरगत हुनुपर्छ ।
संविधानका अस्पष्ट वाक्यांश या बाझिएका र सुधार गर्नुपर्ने पाटाहरु बाहेक यसको जुन संरचना छ, धर्म निरपेक्षता, संघीयता, समावेशिता र गणतन्त्र, यसलाई अहिले माथि-तल गर्न थाल्यौं भनेदेखि तपाई बुझ्नोस्, नेपालमा के-के हुन्छ, के-के हुन्छ ।
एउटा ठूलो दलको महामन्त्रीले समेत यसको खिलाफमा बोलिसक्नुभयो । कतिपय नेताहरुले त आफैंले सही गरेको संविधानको अपनत्व लिन सक्नुभएको छैन । तपाई-हामीले यसको अपनत्व लिऔं ।
र, यो संविधानमा समाजवादोन्मुख भन्ने शब्द जुन छ, यसको परिभाषा हामीले यतिमात्रै गर्यौं भने हामी अगाडि बढ्छौं- संविधानमा लेखिएको समाजवादोन्मुख भनेको संविधान अन्तरगत लोकतान्त्रिक समाजवाद हो ।
(साझा पार्टीले शनिबार ललितपुरको स्टाफ कलेजमा आयोजना गरेको ‘साझा नीति बहस श्रृंखला १’ मा प्रमुख वक्ताका रुपमा बरिष्ठ पत्रकार दीक्षितले व्यक्त गरेको विचारको सम्पादित अंश)
source
https://www.onlinekhabar.com/2019/09/792630
